Robert Musil en Simone Weil, twee inspirators van mijn verbeelding
Mijn verbeelding speelt me parten en die wil ik vanavond met jullie delen: – niet dat ik de waarheid in pacht heb, ook niet meer of überhaupt iets over de waarheid kan vertellen – ik verbeeld me wel een overtuiging te hebben, die het waard is bewaarheid te worden.
Via twee bronnen zal ik me nader verklaren: De Oostenrijkse schrijver Robert Musil en de Franse activistische filosofe Simone Weil.
Beiden, Musil en Weil, zoeken naar de ziel van de menselijke beschaving.
Beiden tasten in het rond in barre tijden ‘Zwischen den Zeiten’, het interbellum tussen de twee wereldoorlogen, Een tijd waarin het oude Europa niet wist waar ze het zoeken moest. Het koloniale en imperialistische zaken doen en politiek bedrijven was in de Eerste Wereldoorlog op de klippen gelopen van nationalistische eigenwaan en dito korte lontjes. Daarna vochten liberaal kapitalisme, communisme en fascisme elkaar de tent uit, en de parlementaire democratie zieltoogde. Aan de overkant van de Atlantische oceaan beet het ongebreidelde kapitalisme zich in zijn eigen staart met de beurskrach in New York van 1929, wat ook in Europa, vooral in Duitsland, een enorme economische depressie baarde.
Beiden gaan op zoek in deze barre tijd. Musil duikt als vrijdenker in de mensenziel op romaneske wijze. Hij zoekt in het innerlijk van zijn romanfiguren naar houvast.Simone Weil denkt en handelt veel politieker. Afkomstig uit een welgestelde, cultureel breed geïnteresseerde en sociaal bewogen, Joodse familie is zij al vroeg enorm geëngageerd. Voor haar vormen mens, maatschappij en bestuur een drie-eenheid. Zij worstelt met de kwestie hoe die het best op elkaar betrokken kunnen worden en blijven. Je zou zeggen, en dat zegt Simone Weil dus ook, dat is een verantwoordelijkheid waar geen enkele democraat zich aan kan onttrekken.
Beiden zijn fenomenen. Ze weten me diep te raken. Robert Musil doet dat met zijn dieptepsychologie in een weergaloze stijl. Ik heb geprobeerd in mijn presentatie dicht bij zijn stijl en woordkeus te blijven. Om, mocht het mogelijk zijn, jullie deelgenoot te maken van de fascinatie die uitgaat van zijn roman – Der Mann ohne Eigenschaften – die door Duitse literaire critici is uitgeroepen tot de belangrijkste roman van de twintigste eeuw in het Duitse taalgebied.
Simone Weil komt daarna aan bod. Zij grijpt je bij de kladden met haar messcherpe intellect, haar radicale moraliteit, haar robuustheid ondanks haar broze lichaam, haar intense streven om de misère en de vernedering van mensen door mensen op de politieke
agenda te krijgen, vooral ook met de intensiteit van haar verlangen naar waar het ten diepste om gaat in deze wereld. Intriest is het dat Simone Weil, zo jong nog: 34 jaar oud, is verstorven in een sanatorium midden in de oorlog.
Robert Musil (november 1880 – april 1942)
Robert Musils roman De man zonder eigenschappen heb ik gekozen als literair boegbeeld van de mens in verwarring, vervreemd, in onbehagen op zoek naar een uitweg. Te midden van de chaos in het hart van Europa in de eerste helft van de twintigste eeuw schrijft Musil, minstens dertig jaar lang, aan dit onvoltooid gebleven werkstuk. Het eerste deel verscheen in 1930. Het tweede in 1933. Delen van het onvoltooid gebleven derde boek werden in 1943 gepubliceerd door zijn weduwe, een jaar na de dood van de auteur. Later zijn nog enkele fragmenten toegevoegd. De Nederlandse vertaling uit 1991 bestaat uit vier boeken en telt in totaal 1785 bladzijden.
Musil kijkt in de hoofden en harten van zijn romanpersonages